(uit het tijdschrift Contrast van 28-03-1996)
Haar training werd wereldberoemd door de Oprah Winfrey Show in 1992. De destijds 62-jarige Jane Elliott was te gast om haar browneyed/blue-eyed-training. Tijdens de show demonstreerde ze de gedragstraining, waardoor blanke mensen aan den lijven kunnen ondervinden wat voor uitwerking vooroordelen en onderdrukking hebben. Wat gebeurt er met een mens wanneer hij ineens machteloos wordt en te maken krijgt met discriminatie? Discriminatie op basis van zijn blauwe ogen! In de internationale week tegen racisme kwam Jane Elliott naar Nederland en had Mercita Coronel een gesprek met haar.
"Wie heeft je gezegd dat je mocht gaan zitten? Moet ik je alles letterlijk spellen? Zitten!" Eén van de deelnemers in de workshop van Jane Elliott gaat reeds na een uur weg. Een ander komt, na een korte onderbreking op het toilet, niet meer terug. De oorzaak? Hun blauwe ogen! In Elliott's wereld hebben de bruinogigen de meerderheid en de macht. Blauwogigen zijn dom, minderwaardig, lui en crimineel. Om hun minderwaardigheid te benadrukken, krijgen ze een groene kraag die ze moeten dragen. Ze krijgen geen vat op de geldende regels, omdat die steeds veranderen al naar gelang de wens en behoefte van de bruinogigen. Elliott is onverbiddelijk als een blauwoog probeert terug te komen, even nadat hij de workshop heeft verlaten. Hij blijft buiten. Want in de werkelijkheid hebben etnisch gediscrimineerden ook geen keuze. Ze kunnen niet simpelweg weggaan of hun kleur wegleggen. Dit wordt in de training gesymboliseerd door de kraag.
Elliott ontwikkelde deze gedragstraining in 1968, na de moord op Martin Luther King. Als onderwijzeres in Riceville, Iowa probeerde ze haar blanke leerlingen de betekenis en de reden van de moord uit te leggen. Riceville was toen, en is tot op heden, een blank, christelijk gevormde stad met bijna duizend inwoners. De stad is "vanzelfsprekend" vrij van racisme. Jane's reactie op de toenmalige training: "Ik koos een fysieke eigenschap die de leerlingen niet onder controle hadden, en ik bepaalde dat deze eigenschap negatief was." Elliott besloot om de oogkleur te nemen, omdat oogkleur in de tweede wereldoorlog voor de nazi's het criterium was om iemand wel of niet naar de gaskamer te sturen. "Bruine ogen konden fataal zijn, zelfs wanneer je een mooie Duitse naam had." Op de dag van de training waren eerst de bruinogigen bevoorrecht en daarna de blauwogigen. "Ik had geen flauw benul van wat er ging gebeuren. Had ik van tevoren geweten wat voor een uitwerking deze training op mijn leerlingen en op de hele gemeenschap zou hebben, was ik er nooit aan begonnen", zegt Elliott. Haar training, waarvan ze met nadruk aangeeft dat het geen experiment is, had succes en het directe resultaat daarvan was dat haar vier kinderen genegeerd en bespuugd werden. Ze werden door hun leraren, schoolvriendjes en diens ouders slecht behandeld. Elliott: "Eerst waren ze 'Elliott's kinderen' en daarna waren ze 'de kinderen van dat negerliefje'".
Niet alleen haar kinderen hadden hier last van. Een dag na haar optreden in de zeer populaire Johnny Carson Show, deden de mensen geen inkopen meer bij haar vader. Ze waren bang dat Riceville aantrekkelijk zou worden als vestigingsplaats voor zwarten. Door het optreden van Elliott zouden ze namelijk het idee kunnen krijgen dat iedereen in het dorp dezelfde houding zou hebben als deze onderwijzeres.
Elliott's vader ging failliet. Natuurlijk beïnvloedde dat ook haar familie. "Mijn moeder dacht dat ik gek geworden was en vroeg mij of ik met die nonsens kon stoppen. Ze heeft het me nooit vergeven. Mijn broers, beiden selfmade miljonairs en conservatieve republikeinen, vroegen zich af wat mijn probleem was." Haar vader heeft haar nooit tegengehouden. Zijn tegenstrijdige gedrag zorgde er echter voor dat Elliott het zwarte schaap van de familie werd. "Mijn vader zei altijd: 'Leg nooit een steen op de weg van een ander', 'Rechtvaardigheid zal je niet benadelen' en 'Een rechtvaardige zaak is een goede zaak', maar tegelijkertijd verbood hij zijn dochter met een zwarte te trouwen. Ik vond dat verkeerd. Ik verafgoodde mijn vader, maar het was een schande dat hij zoveel vooroordelen had."
Van 1968 tot 1984 gaf Elliott de bruinogige/blauwogige-training aan schoolkinderen. Zij was elke keer weer verbaasd over de uitwerking. "Ik heb de training een keer aan een groep kinderen met leerproblemen gegeven. Deze kinderen konden niet normaal spellen of lezen zonder te stotteren. Maar tijdens de training lukte het de bruinogigen ineens wel om bepaalde woorden te spellen. Daartegenover begon een zeer slim, blauwogig meisje, dat heel goed was in vermenigvuldigen, te stotteren en kon niet meer rekenen toen ze in de onderdrukte positie kwam. En de training duurde maar twee uur!"
Elliott probeert op deze manier duidelijk te maken hoe 300 jaren van onderdrukking van invloed kunnen zijn op etnisch gediscrimineerden. Sinds 1984 geeft Jane een volwassenenversie van de blauwogige/bruinogige-training aan bedrijven en rijksinstellingen. Toen ze gevraagd werd om naar Nederland te komen, ging ze daar direct op in. Gedurende haar verblijf heeft ze negen personen opgeleid om de training ook in Europa te geven. Deze personen waren medewerkers van verschillende antidiscriminatiebureaus, van de school zonder racisme en van een instelling uit Duitsland. Een blauwogige trainee vertelt: "Ofschoon ik precies wist wat me te wachten stond, was ik na 15 minuten volledig gestresst. Niemand vertelt je iets over de regels, die steeds weer veranderen. Ik werd nerveus, voelde me onder druk gezet en kon niet meer denken of me naar behoren gedragen."
Bij een reünie van Jane's vroegere leerlingen, die de training meegemaakt hebben, wordt duidelijk hoezeer de training van invloed is geweest op hun leven. Niet alleen in hun leven, maar ook in dat van hun kinderen en kleinkinderen, omdat de ervaringen telkens werden doorgegeven.
"Racisme is nog altijd zeer levendig en nadrukkelijk aanwezig in de VS", zegt Elliott. Dat was volgens haar duidelijk te zien tijdens de rechtzaak van O.J. Simpson. Elliott's reactie op zijn vrijspraak: "De zwarten waren niet zozeer blij omdat O.J. werd vrijgesproken, ze waren zo enthousiast over het feit dat een zwarte beroemdheid het voor elkaar had gekregen het systeem net zo te gebruiken, als een blanke het gebruikt voor zijn eigen voordeel. Zij vonden O.J. toch al meer blank dan zwart. Hij gedroeg zich blank, had blanke vrienden en sponsors. Maar de blanken zeiden: 'O.J.'s enige fout was, dat hij dacht dat hij blank was. Alleen omdat hij lid was van een blanke countryclub!'."
Jane houdt er niet van de VS als smeltkroes te zien. Zij ziet de VS het liefst als een saladeschotel. Op die manier kan iedereen zijn eigen smaak en identiteit behouden en moet iedereen gelijkwaardig worden behandeld.
Het verbaasde Elliott dat de Amerikaanse riedel aan discriminerende uitlatingen zoals: 'Zwarten zijn verdacht en luidruchtig' en 'Ik ben geen racist. Ik heb zelf zwarte vrienden' niet onbekend voorkwamen bij zwarte deelnemers in de Nederlandse workshop. Gedurende de training kwam een Surinaamse deelnemer tot de bewogen conclusie: "Discriminatie is geen bedrijfsongeval. Het is doelbewust aanwezig is. Het is geordend!"
Deelnemer Johan Dietz, commissaris van de regionale politie Amsterdam, was onder de indruk van de workshop: "Ik ben samen met een gedragstherapeut gegaan en we vonden het beiden ongelooflijk leerzaam. Zodra je binnenkomt, overkomen je allerlei zaken. Ik wilde me voorstellen aan mevrouw Elliott, maar het werd me meteen duidelijk hoe weinig je kan doen binnen een machtssysteem als je niet behoort tot de groep die de macht heeft. Binnen een paar uur voelde ik me een eeuwige verliezer." Dietz denkt erover Elliott opnieuw uit te nodigen om in Nederland workshops te geven aan de politieacademie. Elliott maakt met haar training duidelijk dat racisme is aangeleerd. "Dus kunnen we ook leren niet racistisch te zijn. Racisme is niet erfelijk bepaald. Het heeft alleen maar met macht te maken."